سوال 085:
چگونه کار نیک انجام دهم؟
پاسخ :باسلام.
کارنیک کردن مثل اقامه نیکی ونیکوکاری است ، اگر با ثروت وپول می خواهید کارنیک انجام دهید دختربی جهازی را جهازیه فراهم کنید وخرج ساده عقد وعروسیش را بدهید وسرمایه ای به آقای داماد برای امرار معاش بدهید و... واگر بدون خرج کردن ثروت وپول ، بدنبال کارنیک هستید ، به دیگران خصوصا به اقرباء وخصوصا به پدر ومادر خدمت واحسان کنید ، احسان ممکن است با پول باشد وممکن است خدمت رسانی وانجام کارها ورفع گرفتاریهایشان باشد!
از مصادیق کارنیک ، نیک انجام دادن کار است! وکار را خوب کردن است! (بحثی درباره ضرورت کمال گرایی)
من نمی گویم سمندر باش یا پروانه باش // چون به فکر سوختن افتاده ای، جانانه باش
درآیه 2سوره مُلک ، آمده: الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا : او خدایى است که مرگ و زندگی را بیافرید تا شما را بیازماید که کدام یک کاری بهتر می کنید (1) از امام صادق(علیه السلام) درباره آیه مزبور، روایت است: لیس یعنی أکثرعملاً ولکن أصوبکم عملاً. (2) مقصود،عمل بیشتر نیست، بلکه عمل بهتراست.
همچنین پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) فرموده است: إنّ الله تعالی یحبّ مِن العاملِ إذا عَمِلَ أن یحسِن.3 خداوند، دوست دارد که هر کارگزاری که کار می کند، نیکو ، کار کند.
نیز آن حضرت در حدیثی دیگر فرموده است:إنّ الله تعالی کتب الإحسان علی کلّ شیء.4 خداوند، در هر کاری، نیک انجام دادنِ آن را فرمان داد.
کلیدواژه این احادیث، «احسان» است. احسان در این احادیث به معنی «کار نیک کردن» نیست؛ بلکه به معنی «نیک کار کردن» است. یعنی هر کس کاری می کند، باید آن را نیک (درست و استوار و محکم)، انجام دهد. شاهد، این که در برخی احادیث به جای کلمه احسان، «اِحکام» و «اِتقان» آمده است. شاهد دیگر، این که در ادامه همین حدیث آخر آمده است: «هر گاه حیوانی را ذبح می کنید، درست ذبح کنید. کارد را خوب تیز کنید و ذبیحه را راحت سازید».
در روایتی دیگر آمده است که کسی از امام صادق(ع) پرسید: «احسان چیست؟». آن حضرت فرمود: إذا صلّیتَ فأحسِن رُکوعَک و سُجودَک و إذا صُمتَ فتَوقَّ کلَّ ما فیه فسادُ صَومِک.5احسان، این است که چون نماز می گزاری، رکوع و سجودت را نیکو به جا آوری، و هر گاه روزه گرفتی، از هر آنچه روزه ات را تباه می کند، دوری گزینی.
در سیره پیامبر(ص) آمده است که چون سعد بن معاذ درگذشت و پیکرش را به لب قبر آوردند، آن حضرت به درون قبر رفت و پیوسته می گفت: «سنگ بدهید، گِل بدهید» تا این که درز خشت ها را پر کرد و قبر را هموار ساخت. چنین می نماید که پیامبر، آن قدر قبر را خوب درست کرد که اصحاب در شگفت شدند که چرا این همه محکم کاری در ساختن یک قبر! پس آن حضرت فرمود:إنّی لَأعلم أنّه سیبلی و یصلُ إلیه البَلی و لکنّ الله یحبُّ عبداً إذا عَملَ عملاً أحکمَه.6 می دانم که به زودی فرسوده می شود و می پوسد؛ امّا خداوند، بنده ای را دوست دارد که چون کاری انجام می دهد، آن را درست (استوار) انجام دهد.
همچنین امیر المؤمنین فرموده است: قیمةُ کُلَّ امریء ما یحسِنُه.7 ارزش هر کس به چیزی (کاری و هنری) است که آن را نیکو می داند (انجام می دهد).از این حدیث، ترجمه های نادرستی شده است.8 یک ترجمه نادرست، این است که «ما یحسنه» را ما «یعلَمُه» معنی کرده و گفته اند که یعنی ارزش هر کس به آن چیزی است که می داند.9 در پیش گفتیم که «احسان» در این احادیث، به معنی «نیک، کار کردن» است. در حدیث مورد بحث، منظور، این است که ارزش هر کس به کاری و هنری است که آن را نیکو می داند و نیکو انجام می دهد. مقصود، دانستن نیست؛ بلکه نیکو دانستن و نیکو انجام دادن است. به دیگر سخن، در حدیث مزبور، ارزش هر کس به تخصّص وی و به کار بستن تخصّصش دانسته شده است.
به یک اشتباه دیگر نیز اشاره می کنیم: «ما یحسِنُه» در این حدیث، فقط به معنی «نیکو دانستن» نیست؛ بلکه «نیکو انجام دادن» هم مورد نظر است. نمی شود احسان را، که به معنی نیکو دانستن و نیکو کردن است، به جزئی از آن، محدود کرد.
حدیثی دیگر از امیر المؤمنین روایت شده که، در واقع، مقدّمه یا جمله پیشین حدیث مزبور است:النّاسُ أبناءُ ما یحسِنون.10مردم، فرزند چیزی هستند که آن را نیکو می دانند (انجام می دهند).درباره این حدیث، توضیحی لازم است: می دانیم که هر کس به پدرش شناخته می شود. مثلاً می گویند: فرزند فلانی است. امّا اگر انسان، چیزی را نیکو بداند و نیکو انجام دهد (تخصّص داشته باشد)، به آن نیز شناخته می شود. مثلاً می گویند: فلانی پزشک خوبی است، فلانی صنعتگر خوبی است و فلانی کشاورز خوبی است. به عبارت دیگر، تخصّص انسان می تواند جایگزین نام پدرش شود و آن را تحت الشّعاع قرار دهد، چنان که در معرّفی هر متخصّص، به جای این که بگویند فرزند فلانی است، می گویند تخصّصش فلان است.
مقصود امیر المؤمنین، این است که کیستی هر کس را نه نسبتش، که تخصّصش معلوم می کند. مهم نیست که هر کس فرزند کیست، مهم، این است که خودش چیست. ارزش انسان نه به گوهرش، که به هنرش است. به گفته نظامی، در نصیحت به فرزندش: چون شیر، به خود، سپه شکن باش // فرزند خصال خویشتن باش.11
از این ایات و روایات، نتیجه می توان گرفت که کار نیک کردن، چیزی است و نیک، کار کردن، چیزی دیگر! در اسلام، هم به آن و هم به این، سفارش شده است؛ امّا در میان مسلمانان، معمولاً از نیک کار کردن، غفلت گردیده است؛ هم غفلت در نظر (یعنی از این نظریه)، و هم غفلت در عمل.
نیکوکاری
غالباً چنین پنداشته می شود که نیکوکاری یعنی کار نیک کردن، در حالی که این، تنها نیمی از تعریف نیکوکاری و نیمی از حقیقت است. نیکوکاری یعنی کار نیک کردن (اوّلاً)، و نیک کار کردن (ثانیاً). مختصر، این که: نیکوکاری یعنی کار نیک کردن!
بسا کسی که کار نیک می کند، امّا نیک کار نمی کند! و بسا کسی که کار نیک نمی کند، ولی نیک کار می کند! هیچ یک از این دو، نیکوکار نیستند؛ و البتّه فرد دوم، از نیکوکاری دورتر است. پس نیکوکاری، آمیخته از دو جزء است: یک جزء آن (کار نیک کردن)، مهم تر است؛ ولی جزء دیگر (نیک کار کردن)، از آن، جدایی ناپذیر است (گرچه اهمیت کمتری دارد). غالباً به آن جزء مهم تر عنایت می شود و از این جزء مهم، غفلت می گردد. نتیجه، این که ماهیت نیکوکاری، که از این دو مهم تر است، نزد بسیاری مجهول مانده است.
در روایتی از امام صادق(ع) به هر دو جزء نیکوکاری اشاره شده است: إذا أحسن المؤمن عملَه ضاعَفَ الله عملَه بکُلِّ حَسَنةٍ سَبعَمائة.12 هر گاه مؤمن، کارش را نیک انجام دهد، خداوند، هر کار نیکش را هفتصد برابر می گرداند.
در این حدیث، اشاره به دو چیز است: یک اشاره به کار نیک کردن است و یک اشاره به نیک کار کردن. و جالب توجّه است که آنچه موجب پاداش بیشتر می گردد، نیک کار کردن است. ادامه این حدیث نیز مستند دیگری است برای این تعریف از نیکوکاری. در ادامه حدیث بالا آمده است: فأحسِنوا أعمالکم الّتی تَعمَلونَها لِثوابِ الله.13 کارهایی را که برای پاداش گرفتن از خدا انجام می دهید، نیکو انجام دهید. در این جا هم اشاره به دو چیز است: یک اشاره به کار نیک کردن است (عمل برای ثواب) و یک اشاره به نیک کار کردن. در دو بخش این حدیث، اساساً سخن، نه درباره کار نیک کردن، که درباره نیک کار کردن است.14 مقصود، این است که نیک کار کردن، پاداش کار را تا هفتصد برابر می کند.
از مجموع ایات و روایاتی که آوردیم، اصل دیگری می توان استنتاج کرد که می توان آن را «کمال گرایی» نامید. هر کسی، در هر کاری، باید کمال گرا باشد و کامل و تمام بخواهد. خوب یاد بگیرد و خوب یاد بدهد و خوب به کار بندد و خوب بخواهد. یک کار را خوب انجام دادن، بهتر است از صد کار را خوب انجام ندادن. کاری خُرد را خوب انجام دادن، بهتر است از کار بزرگی را خوب انجام ندادن. نظامی، در ادامه همان نصیحت به فرزندش، می گوید:
می کوش به هر ورق که خوانی /// کان دانش را تمام دانی
پالان گری به غایت خود /// بهتر ز کلاه دوزی بد.
امروزه ما مسلمانان در نیک کار کردن و کمال گرایی، از بسیاری پس افتاده ایم. بیشترین دغدغه ما کمّیت است و غالباً به عدد و رقم، دل خوشیم و از کیفیت، غافل. همه چیز را سرسری می گیریم و هر کار که می کنیم، برای از سر باز کردن است. کارها و کالاهایمان بی کیفیت اند و دستاوردهای فرهنگی و صنعتی و کشاورزی مان، ضعیف و نازل. در نتیجه، همواره به دست بیگانگان نگاه می کنیم و برای کالاهای خارجی دست و پا می زنیم.سالانه پول فراوانی از ایران خارج می شود وصرف خرید کالاهایی می گردد که ایرانی می تواند مانند آن را بسازد؛ ولی نمی سازد. اینک تعبیر «جنس ایرانی» یعنی یک ناسزا، و تعبیر «جنس خارجی» یعنی یک افتخار. قلم و کاغذ و نخ و سوزن نیز از خارج وارد می شود. در زیر آسمان ایران، هر چیزی یک کاریکاتوری دارد، و همین کاریکاتور است که بیشتر رواج دارد. ایرانی هر چیزی می سازد، ولی عادت کرده است که از هر چیز، کاریکاتور آن را بسازد. ساعت می سازد، امّا دقیق نیست. چاقو می سازد، امّا تیز نیست. اخیراً که هنر به خرج داده، چسبی ساخته که چسبان است!
خواننده می داند که یکی از مکتب های رایج در جهان، سمبُلیسم است؛ امّا این هم دانستنی است که رایج ترین مکتب در میان ما سمبَلیسم است. تعبیر «سمبَل کردن» در گذشته نبود؛ از بس کارهایمان سرسری و فاقد کیفیت شد، این تعبیر و مانند این،15 ساخته شد. امروزه بسیاری پیرو سمبَلیسم هستند و کارشان، سمبل کردن کار! هیچ کاری را درست و استوار انجام نمی دهند و به حفظ ظاهری اکتفا می ورزند.
کارِ بزرگ تر، کمال گرایی بیشتر
پیامبر(ص) در ساختن یک قبر نیز کامل گرا بود و محکم کاری می کرد. قابل تأمّل است که: 1. این کمال گرایی، نه برای انسانی زنده، که برای یک مرده بود؛ 2. این کمال گرایی، برای کالبدی بود که پس از چندی می پوسید؛ 3. این کمال گرایی، برای بنایی بود که با گذشت چند سال، خراب می شد؛ 4. این کمال گرایی، برای بنایی بود که با خراب شدنش زیانی حاصل نمی شد؛ 5. این کمال گرایی، برای بنایی بود که در شریعت همان پیامبر، تجدید بنای آن، مکروه است.
آموزنده است که پیامبر، اصل کمال گرایی را با ساختن یک قبر به مسلمانان آموخت. قبر، کم اهمّیت ترین بنایی است که انسان می سازد. پس هنگامی که در ساختن یک قبر باید کمال گرا بود، روشن است که در چیزهای دیگر، چه قدر باید دقّت ورزید و ریزه کاری کرد. اگر پیامبر(ص) در ساختن مسجدی یا خانه ای محکم کاری می کرد، پنداشته می شد که این کار به علّت اهمّیت مسجد و خانه است؛ امّا پیامبر، این درس را با ساختن قبری به همگان آموخت؛ یعنی کمال گرایی یک اصل است، چه در ساختن یک قبر و چه در ساختن یک شهر.
البتّه هر اندازه کار انسان مهم تر باشد، باید بیشتر کمال گرا باشد. در کارهای بزرگ، کوچک ترین سهل انگاری ممکن است بزرگ ترین فاجعه را به بار آورد. مهندس هواپیما، خلبان، پزشک، مُفتی، نویسنده و مانند اینها، باید بیش از دیگران کمال گرا باشند و از کوچک ترین چیزی چشم پوشی نکنند. سهل انگاری مهماندار هواپیما در پذیرایی از مسافران، چندان زیانبخش نیست که مسامحه خلبان در هدایت آن.
گفتنی است در تاریخ، همه کارهای بزرگ، دسترنج کمال گرایان است. مخترعان، مکتشفان، شاهکارآفرینان و سرآمدان علوم، همه و همه، کمال گرا بودند. چه بسیار افرادی که از اینها با استعدادتر بودند، امّا چون کمال گرا نبودند، شاهکاری نیافریدند. آن که کمال گرا نیست، بسیاری از استعدادهایش را از قوّه به فعل در نمی آورد؛ ولی کسی که کمال گراست، همه توانایی هایش را شکوفا می کند و برگ و بار می دهد. ممکن است فردی کمال گرا، با نیمی از استعدادهای نوابغ، کاری کند که نوابغ نتوانند نیمی از آن کار را بکنند. نابغه ای که کمال گرا نیست، نبوغش را عاطل و بی استفاده می گذارد.
مناست است حکایتی از «تذکرة الأولیاء» آورده شود که تفسیر خوبی از کمال گرایی به دست می دهد:در بغداد، دزدی را آویخته بودند. جُنَید برفت و پای او را بوسه داد. او را سؤال کردند. گفت: هزار رحمت بر وی باد که در کار خود، مرد بود و چنان این کار را به کمال رسانید که سر در سرِ آن کرد.16
خواننده عنایت دارد که اگر کسی با انگشت به ماه اشاره می کند، نباید انگشت او را دید؛ بلکه باید ماه را دید. در این حکایت نیز نباید دزد را دید؛ بلکه باید کمال گرایی او را دید. مقصود، کمال گرایی کسی است که در کارش تا پله آخر رفته و به اندک، بسنده نکرده بود. وی کارش را خوب انجام داده بود؛ امّا کاری خوب انجام نداده بود. پس آنان که کار خوب می کنند، باید خوب کار کردن را نیز بیاموزند.
کمال گرایی در مسائل دینی
کسی که کاری می کند، کافی نیست که کارش خلاف شرع نباشد؛ بلکه باید کامل نیز باشد. اگر کالایی می سازد، خوب بسازد؛ و اگر خدمتی می کند، خوب این کار را بکند. این اصل در حوزه مسائل دینی نیز صادق است. یعنی صحیح بودنِ عمل، کافی نیست؛ بلکه کمال عمل نیز لازم است. کافی نیست نماز و روزه کسی صحیح باشد؛ بلکه باید کامل نیز باشد. به حدّاقلّ تکلیف های دینی پرداختن، امّا آنها را درست به جا آوردن، بهتر است از عمل به حدّاکثر، ولی بدون کیفیت. در هر کاری، از جمله در دین، کیفیت، مهم تر از کمّیت (یعنی حجم و تعداد و مقدار) است. کیفیت برتر، بهتر از کمّیت بیشتر است. بیشتر، بهتر نیست؛ بلکه دقیق تر، بهتر است. و چه بسا همان چیزی که کمتر و بهتر است، بیشتر شود، امّا بیشتر از میان برود. به فرموده امیر المؤمنین: قد ینمی القلیلُ فیکثُر و یضمَحلُّ الکثیرُ فَیذهَب.17 گاه چیز اندک، می بالد و بسیار می شود، و چیز بسیار، از میان می رود.
غالباً میان کمّیت و کیفیت، نسبتِ عکس برقرار است: هر چه به کمّیت افزوده شود، از کیفیت کاسته می شود؛ و هر چه کیفیت بهتر شود، از کمّیت کاسته می شود. پس باید انتخاب کرد و انتخاب بهتر، این است که اصل را بر کیفیت گذاشت و بدان عنایت کرد و پس از آن، به کمّیت اندیشید.
آنان که عقلشان به چشمشان است، بیشتر را بهتر می پندارند. فقط عدد و رقم را می فهمند و با آمار و ارقام، سر و کار دارند. نقل است که یکی از پادشاهان ایران، دستور داده بود 999 کاروان سرا بسازند. وی عمد داشت که این رقم را به هزار نرساند و در توجیه آن می گفت: اگر هزار کاروان سرا بسازم، در یک کلمه می گویند که هزار کاروان سرا ساخت، امّا اینک می گویند 999 کاروان سرا! باری، کمّیت گرایی، اگر با اندکی بلاهت ترکیب شود، نتیجه این می شود که 999 بیشتر از هزار است. پادشاه نمی فهمید که برای این منظور، باید 1001 کاروان سرا بسازد. به علاوه، نمی دانست که یک کاروان سرای آباد، بهتر است از هزار کاروان سرای خراب!
باور کنید که بسیاری از ما هنوز به جلو نیامده ایم. منطقمان همان منطق کاروان سرایی است و «بیشتر» و «بهتر» را مترادف می پنداریم. از سلطه کمّیت، نجات نیافته ایم و دغدغه کیفیت نداریم. نویسنده خوب را کسی می دانیم که کتاب های بسیاری دارد. تولید کننده موفّق را کسی می پنداریم که تولیداتش بیشتر است. مدیر کارآمد را کسی می دانیم که آمار و ارقام بیشتری ارائه می کند. کسی را مؤمن تر می شماریم که بیشتر ذکر بر لب دارد!
سخن آخر
در پایان، لازم می اید یادآور شویم که اگر کمال گرایی به افراط کشیده شود، مانند هر افراط دیگری، زیانبار است. افراط در کمال گرایی، وسواس است و بیماری. سخن ما این است که یک کار را خوب انجام دادن، بهتر است از صد کار را خوب انجام ندادن؛ امّا اشخاص وسواسی بر آن اند که یک کار را صد بار خوب تر انجام دادن، بهتر است از صد کار را خوب انجام دادن. شخص وسواسی، در هر کاری، حتّی کاری خُرد، به خوب بسنده نمی کند، بلکه به بارها خوب تر خرسند می شود. حاصل، این که یک کار می کند و از صد کار باز می ماند، در حالی که اگر انسان، صد کار را خوب انجام دهد، بهتر از این است که یک کار را صد بار خوب تر انجام دهد.
پی نوشت ها:
1 . سوره مُلک، ایه 2. نیز، ر.ک: سوره کهف، ایه7 و 30؛ سوره هود، ایه7.
2 . الکافی، کلینی، تهران: المکتبة الإسلامیة، ج2،ص13.
3 . الجامع الصغیر، سیوطی، تحقیق: عبد الله محمّد درویش، ج1، ص221.
4 . همان، ج1،ص210.
5 . نور الثّقلین، حُوَیزی، تصحیح: سید هاشم رسولی، ج1،ص181.
6 . وسائل الشّیعة، شیخ حُرّ عاملی، تحقیق: مؤسّسة آل البیت، ج3، ص230. در همین منبع (ص229)، رفتار مشابهی از پیامبر، مربوط به هنگام دفن فرزندش ابراهیم، نقل شده است.
7 . نهج البلاغة، حکمت81.
8 . یک ترجمه نادرست، این است: «ارزش هر انسانی بسته به آن چیزی است که انجام می دهد». ترجمه دیگر: «مرد را آن بهاست که در دیده اش زیباست». ترجمه دیگر: «ارزش هر کس به چیزی است که برای آن، ارزش قائل است». ترجمه دیگر: «بهای هر شخصی به اندازه اعمال نیک اوست». ترجمه دیگر: «بهای هر مردی به اندازه نیکی اوست». همه این ترجمه ها، که از ذکر نام مترجمانش معذورم، نادرست اند.
9 . منشأ این اشتباه، این است که امیر المؤمنین در حدیثی دیگر فرموده است: «قیمة کلّ امریء ما یعلمه». در حالی که این، یک حدیث است و آن، حدیثی دیگر؛ و هر یک در جایی گفته شده و ناظر به چیزی است. «قیمة کلّ امریء»، مبتدایی (نهادی) است که برای آن، چندین خبر (گزاره) می توان تصوّر کرد.
10 . تحف العقول، ابن شُعبه حَرّانی، تصحیح: علی اکبر غفّاری، ص208.
11 . در فرهنگ اسلامی و ایرانی، سخنان بسیاری در این مضمون آمده است که هر کس باید نسبت از خود آغاز کند. نیچه نیز نغز گفته است: «ازین پس نه جایی که از آن می ایید، بلکه جایی که بدان روانید، شرف شما خواهد بود... . نژادگان شما نمی باید به فراپشت، بلکه باید به فراپیش بنگرند» (چنین گفت زرتشت، فریدریش نیچه، مترجم: داریوش آشوری، ص309).
12 . نور الثّقلین، ج1، ص181.
13 . همان جا.
14 . راوی این حدیث، به درستی مقصود امام را دریافته بود که در پایان حدیث، از آن حضرت پرسید: «نیک کار کردن یعنی چه؟ (ما الإحسان؟)». آن گاه امام فرمود: «احسان، این است که چون نماز می گزاری، رکوع و سجودت را نیکو به جا آوری...» (این بخش از حدیث را پیش تر نقل کردیم).
15 . از جمله: به هم ور کردن، از سر باز کردن، کشیدن و رفتن، الک دولک زدن، سرِ هم بندی کردن.
16 . تذکرة الأولیاء، عطّار نیشابوری، تصحیح: محمّد استعلامی، ص431.
17. بحار الأنوار، علّامه مجلسی، ج75، ص12
منبع : اداره پرسمان نهاد رهبری در دانشگاه ها